چطور به فرزندمان مهارت “نه گفتن” را آموزش دهیم؟

مهناز دریایی – کودکان به دلایل مختلف از جمله ناآگاهی، ناپخته بودن و کم تجربگی و البته ضعف ذهنی و بدنی، سوژه‌های بسیار خوبی برای سوءاستفاده قرار گرفتن هستند. بسیاری از افراد حتی هم سن و سالان ممکن است به دلایل و بهانه‌های مختلف تلاش کنند از کودک شما سوءاستفاده کرده و او را مجبور به انجام دادن کاری کنند که به آن علاقه ندارند و یا گاهی انجام دادن آن به شدت برایشان خطرناک و زیانبار است.
افراد برای اینکه کودک شما (یا حتی خود شما) را مجبور به پذیرش خواسته و نظرشان کنند، معمولاً از روش‌های متداولی مثل ایجاد حس شرم و رودر بایستی استفاده می‌کنند. ممکن است یک بزرگتر به راحتی به کودک شما بگوید: پسرم، تو که خیلی آقا و با ادبی، ممکنه بروی فلان وسیله را برایم بیاوری؟
در این حالت فرد با دادن دو صفت مثبت به کودک، او را در تنگنایی قرار می‌‌دهد که هر طور شده درخواستش را اجابت کند. بنابراین کودک شما به صورت جدی باید مهارت نه گفتن را یاد بگیرد تا اولاً بتواند خود را از خطرات و تهدیدات جدی دور سازد و دوماً با دوری از مورد سوء استفاده قرار گرفتن یا مورد بیگاری قرار گرفتن، خود را از احساس حقارت، تحقیر و عذاب وجدان نجات دهد.
راهکارهای زیر در این زمینه به شما کمک خواهد کرد، اما پیش از آن اجازه دهید نکته مهمی را بازگو کنم. متاسفانه بسیاری از والدین نه تنها نه گفتن را به فرزندشان یاد نمی‌دهند، بلکه حتی او را تشویق یا مجبور به پذیرش نظرات دیگران مخصوصاً بزرگترها می‌کنند.
در این حالت والدین طوری کودک را تربیت می‌کنند که تصور می‌کند بله گفتن و اجابت خواسته‌های دیگران یک ارزش مهم است و سرپیچی از آن به شدت ارزشمندی و محبوبیت او را زیر سوال می‌برد. کودک در این حالت به شدت از نه گفتن می‌ترسد و به واسطه تجربه شرم و خجالت شدید قدرت و انگیزه مخالفت با درخواست‌های دیگران (هرچند نامناسب و خطرناک) را از دست می‌دهد. بدین شکل والدین با دست خود کودک خود را به یک قربانی زبان بسته تبدیل می‌کنند.
بنابراین در گام اول شما به عنوان والد باید بدانید که ادب داشتن و احترام گذاشتن به خواسته‌های بر حق بزرگترها، تفاوت بسیاری با اجابت هر نوع خواسته‌ای از سوی دیگران دارد. بنابراین کودک باید یاد بگیرد که وقتی با درخواستی مواجه شود، باید آن را به خوبی ارزیابی کند تا ببیند:
ـ آیا امکانات و توانایی اجابت آن را دارد یا خیر؟
ـ آیا انجام این درخواست را دوست دارد و آن را ارزشمند تلقی می کند؟
ـ آیا انجام این درخواست برایش زحمت و خطری به همراه دارد یا خیر؟
ـ آیا فرد درخواست کننده نیتی خوب از این درخواست دارد یا خیر؟
حال به راهکارها می‌پردازیم:

از خانه شروع کنید

برای اینکه کودک تان «نه» گفتن را یاد بگیرد، باید از خودتان شروع کنید. اگر شما به عنوان والدین همیشه فرزندتان را مجبور کنید تا درخواست‌ها، نظرات و خواسته‌های شما را بپذیرد و در صورت سرپیچی با خشم و عصبانیت شما مواجه شود، نباید انتظار داشته باشید کودک‌تان در جامعه و در ارتباط با یک همکلاسی که می‌خواهد به او زور بگوید، نه بگوید. همچنین انتظار نداشته باشید که در آینده در برابر خواسته‌های غیرمنطقی کسی که دوستش دارد مقاومت کند.
کودک شما از شما الگو می‌گیرد. او حتی با وجود کودک بودن حق دارد خواسته‌هایی که از نظرش درست یا منطقی به نظر نمی‌رسند را رد کند یا برعکس گاهی حق دارد خواسته خود را بر خواسته شما ترجیح دهد.
بنابر این وقتی کودک‌تان به شما نه گفت، به جای ناراحتی این مساله را جشن بگیرید. اگر با نظر او مخالف هستید، به جای عصبانیت با او صحبت کنید و تلاش نمایید با منطق و گفتگو نظرش را تغییر دهید نه از مسیر تهدید و خشونت. به کودک‌تان حق انتخاب بدهید، اجازه دهید گاهی مثلاً با درخواست شما برای رفتن به یک مهمانی مخالفت کند و به کار مورد علاقه‌اش بپردازد.

با او برای یادگیری نه گفتن تمرین کنید

برای اینکه فرزندتان نه گفتن را یاد بگیرد از او بخواهید آنچه در طول یک روز تجربه کرده را روی کاغذ بنویسد. به او بگویید همه تجربه‌هایش از زمانی که در کنار دوستانش بوده تا لحظه ای که در خانه و در کنار شما داشته را روی کاغذ بیاورد و بعد بخواهید مواردی که دوست داشته به آنها نه بگوید و نگفته و لحظاتی که کاری خلاف میلش انجام داده را هم در میان نوشته هایش مشخص کند.
پس از روشن شدن فهرست لحظاتی که کودک شما دوست داشته کلمه «نه» را به زبان بیاورد اما نیاورده، با هم در مورد دلایل سکوت کردن یا دلیل انجام کارهایی که میلی به انجام دادن‌شان نداشته، صحبت کنید. بعد از اینکه با هم در این مورد گپ زدید و گزینه‌های مختلفی که فرزندتان برای واکنش نشان دادن به شرایط ناخوشایند می‌توانست انتخاب‌شان کند را بررسی کردید، با هم بهترین راه برای نه گفتن به موقعیت‌های مشابه را مورد بررسی قرار دهید.

خودتان الگوی نه گفتن باشد

متاسفانه بسیاری از والدین امروزی به دلایل مختلف از جمله دلسوزی کاذب، با تمام خواسته‌های کودک خود موافقت می‌کنند و خود هرگز از نه گفتن در برابر او استفاده نمی‌کنند. کودکی که به موقع نه می‌شنود، مهارت نه گفتن را هم آسان‌تر کسب می کند. به همین دلیل به جای برآورده کردن همه خواسته های کودک‌تان در لحظه اعلام شدن‌شان یا به جای بی‌جواب گذاشتن آنها، سعی کنید او را گاهی با پاسخ منفی‌تان روبه رو کنید. البته بسیار مهم است که در این زمان با خونسردی و منطق دلیل مخالفت خود را نیز توضیح دهید.
مثلاً اگر وقتی دست‌تان بند است از شما آب می خواهد، به او بگویید «الان نمی‌توانم، باید چند دقیقه صبر کنی! اگر هم عجله داری بهتر است خودت برای خودت آب بریزی.» یا مثلاً اگر به تازگی برایش لباس خریده‌اید و به شما برای خرید یک لباس دیگر اصرار می کند، با احترام و آرامش به او نه بگویید و برایش توضیح دهید وقتی واقعاً نیاز به لباس‌های تازه داشت، حتما با هم به خرید می‌روید. کودکی که به موقع نه می‌شنود، یاد می گیرد به موقع، نه بگوید و بدون توجه به شرایط، خواست و امکاناتش خواسته های دیگران را برآورده نکند.
قرار نیست شما همه خواسته‌های کودک‌تان حتی موارد دوستانه را اجابت کنید. برای مثال وقتی کودک‌تان به شما چیپس تعاریف می‌کند اما میل ندارید، به جای اینکه از سر ترحم خودتان را مجبور به خوردن بکنید، با خنده بگویید: مرسی عزیزم، اما من واقعاً میل ندارم. اگر بعداً میل داشتم از تو می‌گیرم.
با درست ادا کردن این نه گفتن به کودک یاد دهید که گفتن «نه» به معنای زیر سوال بردن شخصیت او و تصمیم‌هایش نیست، بلکه تنها به معنای داشتن نظری متفاوت است و برایش با رفتارتان روشن کنید این «نه» گفتن و نه شنیدن قرار نیست هیچ آسیبی به رابطه شما بزند. کودکی که در جریان این معادلات ساده روزمره، مهارت نه گفتن را یاد می‌گیرد، در سال‌های جوانی می‌تواند به خواسته دوستی که به او سیگار تعارف می کند، بدون ترس از قطع شدن رابطه‌اش، نه بگوید و به توقع های نابجای همسرش در سال ها بعد بدون ترس از به خطر افتادن زندگی مشترکش جواب منفی بدهد.

استقامت کنید

کودکان به سادگی یاد می‌گیرند که با اصرار کردن، بداخلاقی و ایجاد سر و صدا، والدین خود را نسبت به پذیرش خواسته‌های خود قانع کنند. متاسفانه بسیاری از والدین نیز مخصوصاً به واسطه خستگی یا کم حوصله بودن پس از مدتی کم می‌آورند و به خواسته فرزند خود تن می‌دهند. بنابراین شما در این شرایط با استقامت ورزیدن و عدم تغییر نظر خود به او یاد می‌دهید که گاهی لازم است هر طور شده بر روی حرف و نظرش بایستد و با خواسته‌های نامناسب دیگران مخالفت کند.

افراط نکنید

برخی از والدین بر عکس والدین دلسوز، نه تنها خیلی اجابت کننده درخواست‌های فرزندان‌شان نیستند و از نه گفتن، ابایی ندارند، بلکه به شکلی افراطی تقریباً به تمام خواسته‌های فرزند خود نه می‌گویند. آنها حتی وقتی کودک خواسته یا تمایلی ساده دارد، با او مخالفت می‌کنند و اگر از آنها درباره دلایل این کار سوال کنید پاسخ‌های عجیبی نیز به شما ارایه می‌دهند. مثلاً می‌گویند: من چون پدر (یا مادرش) هستم باید به او یاد دهم که از او بیشتر می‌فهمم. باید او را سر جایش بنشانم تا گردن کش نشود.
شاید در ابتدا فکر کنید که این روش لااقل به تقویت مهارت نه گفتن کودک منجر می‌شود. اما این واقعیت ندارد. در چنین شرایط کودک آنقدر از نه گفتن‌های مستمر احساس بدی را تجربه می‌کند که ممکن است هرگز نخواهد چنین احساسی را به دیگران القا و تحمیل کند. ضمن اینکه چنین روش دیکتاتور مآبانه‌ای اعتماد به نفس و شهامت او را نیز از بین می‌برد و او را به فردی ترسو و تسلیم در برابر دیگران تبدیل می‌سازد.
نکته مهم دیگر نیز اینکه وقتی به کودک‌تان نه می‌گویید، باید دلیل آن را نیز به صورت شفاف توضیح دهید. مثلا به او بگویید «نه برایت چیپس نمی خرم، چون دیروز خورده بودی و زیاد خوردنش برایت ضرر دارد»، یا «نه، اجازه نمی‌دهم به اردوی مدرسه بروی چون آنفلوآنزا گرفته‌ای و گذشته از احتمال انتقال ویروس به دوستانت، بیماری خودت هم به خاطر نداشتن استراحت کافی، بدتر می‌شود.» همین جملات ساده و قابل فهمی که به زبان کودک‌تان آنها را ادا می‌کنید، تکلیف او را در آینده در بسیاری از موقعیت هایی که باید نه بگوید روشن می‌کند.

از کودک خود حمایت کنید

راستش را بخواهید نه گفتن برای کودکان هراس‌انگیز و دلهره‌آور است. در این میان اگر شما کودک را به حال خود رها کنید و در برابر دیگران نسبت به او منفعل یا بی‌تفاوت باشید، قطعاً باعث تشدید نگرانی‌ها و ترس‌های او نیز می‌شوید.
بنابراین گاهی لازم است وقتی کودک‌تان در برابر دیگران مخصوصاً بزرگترها نه می‌گوید، از پشت او در آیید با حمایتی عملی و منطقی و فارغ از دلسوزی‌های کاذب، پشتیبانی عملی خود را بروز دهید و به کودک‌تان نشان دهید که یک: پشت سر او هستید و از تصمیمات منطقی‌اش حمایت می‌کنید. دو: به وی ثابت کنید که به صورت عملی می‌تواند نه گفتن را بیازماید بدون اینکه مورد سرزنش یا خشونت شما قرار گیرد.

(اگر فرزند دلبند شما ضعف “نه گفتن” به دیگران را دارد؟ پیشنهاد می کنیم سایر مقالات مرتبط را مطالعه کنید. ضمن اینکه ما در کلینیک سخنرانی که زیر نظر استاد مهناز دریایی برگزار می شود با برپایی کارگاه ها و دوره های مختلف به شکل ویژه و با استفاده از تکنیک ها و بازی های مختلف به اصلاح این رفتار بچه ها می پردازیم.)